ﻛﺘﺎب حاضر اﺛـﺮی صرفاً تاریخ‌نگاراﻧـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻼﺷﻰ برای فهم و شناسایی زمینه‌های ﻣﺆﺛﺮ در تاریخ تطور شیعه از آغاز ﺗﺎ پایان مکتب عقل‌گرای بغداد است. تلاش نگارنده آن بوده است تا در راه آشکارسازی ﻣﻌـﺎﻧﻰ بعضاً ﺿـﻤﻨﻰ و گاه ﺻﺮیح شیعه در این دوران پراهمیت گام بردارد و به توضیح وجوه مختلف و در مواقعی نامرئی اندیشه/ عمل شیعی در این دوره مهم بپردازد. کتاب چهار نظام آگاهی را در تاریخ شیعه نخستین معرفی می‌کند و گسترش عقلانیت شیعی را در ارتباط با مناسبات سیاسی، اجتماعی، اعتقادی و هویتی به بحث می‌نهد.